Germaanse 'zielen-dieren'

Lessen over boeken, 'totemdieren' en Germaanse zielen-dieren
Door Lianne Kooistra
​
Op een dag leerde ik de les dat niet alles wat ik tot dusver had gehoord, gelezen of 'geleerd', ook echt te staven was aan enige bron. Op een dag leerde ik dat ik dingen verkeerd onderwezen had gekregen, of waarbij de context onjuist of niet volledig was. Dat was een rot moment. Punt.
Want toegegeven, erkennen dat je vage dwaallessen had aangeleerd als zijnde correct, dat is balen en vervelend. En je voelt je er een beetje stom door.
Nou ja, kan de beste overkomen zeggen ze dan.
Wat wel mijn geluk is geweest over de jaren heen, 37 ben ik er nu, is dat ik voor zover ik me kan herinneren altijd al wel een net iets meer dan gemiddelde dosis heb gehad van eigen-wijsheid en koppigheid. Ook het comfort van alleen in dingen staan had ik gelukkig al aangeleerd. Wat maakte dat niet mijn hele systeem 'om' hoefde, scheelt weer.
Want ik had heus niet alles wat me verteld was klakkeloos aangenomen, ik had gelukkig al vaak genoeg zaken in twijfel getrokken en mijn schouders voor dingen opgehaald.

Wat de les wel bracht, was om te 'leren leren' en 'leren interpreteren'.
Waar ik altijd iemand was die voornamelijk haar gevoel volgde, kwam er een dimensie bij die me uitdaagde om ook theoretische kaders te onderzoeken. En jawel, boeken open te slaan. Moeilijke boeken, oude boeken, bijna uit elkaar gevallen, muffe boeken, Duitse boeken. Boeken in de kast van mijn lief en nu echtgenoot, die bij hem al decennia in zijn kast stonden. Belangrijke boeken over de meest interessante onderwerpen die hij me haarfijn wist aan te wijzen en uit zijn hoofd wist samen te vatten.

Een nieuw hoofdstuk begon. Eén waar de boeken als een weefraam werden en waar mijn gevoel, mijn ervaringen en mijn intuïtie doorheen gevlochten mochten gaan worden. Een uitdagende klus, een heidens karwei, waarbij ik het gevoel had niet zelden alleen in te staan. Want ja, ik ben nou eenmaal een meisje en mijn lief is een jongen, we ervaren dingen nou eenmaal niet op dezelfde manier.

Zo kwam het dat ik bij het gaan door die boekenkast tegen meesterlijke werken aanliep van ware grootmeesters op het gebied van Germaanse volkskunde, cultuur, heidendom, taal, religie. Ik noem hier Jan de Vries, Victor Rydbergen, Dumezil, Farwerck maar ook andere zeer verdienstelijke boeken kon ik lezen en doorbladeren van onder meer D.J. van der Ven, Jos Schrijnen en S.J. van der Molen.

Nu ik inleidend heb omschreven hoe het komt dat ik weleens 'scherp' uit de hoek kom, kan ik verder naar het onderwerp dat ik eigenlijk wilde bespreken; totemdieren.

'Totem'
znw. m. ‘meestal in diervorm gedachte beschermgeest van een stamʼ < ne. totem (sedert 1760 bekend) < algonkin (Chippeway) ototeman, een afl. van ote ‘geslacht, familieʼ.

Lees je mee? Het woord 'totem' is van Noord-Amerikaanse origine. Dat geeft niks natuurlijk, maar toont wel aan dat we compleet de context missen van het gebruik van dit woord, aangezien zeker 99,99% van ons hier in Nederland wonende mensen geen autochtone Noord-Amerikanen zijn.

En toch, het woord totemdier of krachtdier, die in de (spirituele) spreektaal nagenoeg over elkaar heen te leggen zijn, kent iedereen. En helaas moet ik zeggen, worden de termen volledig gebruikt voor verschijningen die niet over totemdieren gaan.
Onze eigen folklore en mythen zijn geworteld in Indo-Europese religieuze voorstellingen van (geestes)dieren. We doen ze, en onszelf, te kort als we het beestje niet bij de juiste naam noemen.

Ook ik heb ervaringen gehad waarin ik oog in oog stond, zijnde het in de geest, met een aantal specifieke dieren. Paarden, elanden, hagedissen. Al deze ervaringen had ik in min of meer droom- of slaap/waak toestand, in al dan niet geleide meditaties, maar ook in stille momenten of letterlijk in gedroomde dromen, tot zelfs zeer recentelijk. Het waren bijzondere ervaringen, die ik in retro-perspectief kan bezien als zowel psychologische als geestelijke 'ontmoetingen' die van verschillende betekenis waren.
Maar geen een keer ontmoette ik 'mijn totem- of krachtdier', en ook geen een keer ontmoette ik mijn 'fylgia'.

Een 'wat' zul je je wellicht afvragen bij het lezen van het woord fylgia?
Vanuit de heidense gedachte bestaat het 'ik' uit veel meer delen dan de 3 door de moderne westerse mens aangemerkte lichaam, geest en ziel.
In ons boek, waar we hard aan werken, zal ik en zullen wij, uitgebreid en uitvoerig ingaan op het heidense zelf, voor hier volstaat het om duidelijk te maken dat de fylgia één van de onderdelen van de ziel is en laten we ook nog 2 andere termen de revue passeren.

Vrij vertaald betekent 'fylgia' volgster. Het is dan ook een deel van het zelf dat de mens als het ware het hele leven volgt. In essentie is de fylgia een vrouwelijk geesten-wezen dat tevens de vorm van een dier kan aannemen.
Dan zijn we er toch, daar heb je je totem, zou je kunnen denken...

Niets is minder waar, en hier komen we op een belangrijk punt. De fylgia zal zich niet aan haar 'eigen mens' tonen, ze laat zich niet zien, ook niet in dier-gedaante, maar enkel laat zij zich heimelijk horen. Zij is dat stemmetje in jezelf, dat tegen je fluistert, 'zou je dat nou wel doen?'. De fylgia is je schutsgeest en haar belangrijkste taak is om jou te schutten tegen onheil en heil aan te trekken zodat je heel kunt zijn.

Er zijn een aantal uitzonderingen en vertoont de fylgia zich wel, veelal aan een derde persoon, en dan met name in dromen of droombeelden. Dit gaat op de bijzondere wijze dat die derde begrijpt dat het om jou gaat.
Voorbeeld; Ax droomt van een beer en een hondje. Door de manier en de setting van de droom begrijpt hij dat hij droomt over mij en mijn dochter. Onze fylgiur, die van mij en mijn dochter, zoeken in de geest van Axnot naar beelden en vormen, dierverschijningen, waardoor hij begrijpt dat het over ons gaat. Ze zeggen iets over het karakter van ons, hoe Axnot ze ervaart.
Maar droomt bijvoorbeeld één van mijn vriendinnen over mij, dan zal mijn fylgia zich aan haar openbaren als een poes, ree of ander aardig dier. Droomt iemand die mij niet zo aardig vind over mij, dan zal hij of zij mij wellicht herkennen in een spin of naar insect.
Mijn fylgia heeft dus geen vaste vorm, ze heeft het vermogen zich aan te passen aan de 'ontvanger' van de boodschap of droom.

Daarbij komt ook nog, dat iemand zelf zijn eigen fylgia dus niet zal ontmoeten. Dit is enkel voorbehouden aan iemand die spoedig sterven zal. En ook dan zal de fylgia zich niet tonen als dier, maar in haar vrouwelijke geestenvorm.

Nou, dat is wel wat anders dan het vertrouwde beeld van totem- of krachtdier he?

Daarbij geldt ook nog eens, zie de beschrijving uit het etymologisch woordenboek hierboven dat een totemdier dus geen 'persoonlijk' dier is waar men zich tot aangetrokken voelt, maar een geesten-dier dat hoort bij een stam of familie.
Dat horen we maar zelden in onze contreien tegenwoordig, dat een dier door het gezin of de hele familie wordt geëerd. Ook in die zin is het gebruik van de term dus niet juist.

Wel hebben we nog een andere Germaanse schutsgeesten die zich zou kunnen tonen als dierverschijning. We hebben het hier over de 'hamr', een term die te vertalen is als 'haam'. Heel kort door de bocht kunnen we stellen dat de haam de essentie van onze ziel is, die zich een lichamelijke vorm heeft aangemeten. Lees het woord 'lichaam' eens, lic-haam. Lijk en haam. Letterlijk betekent het woord haam dan ook ‘omhulsel’ en komt van het Proto-Germaanse ‘hamo’ dat bedekking of huid betekent.

Hamr/haam is de term die we geven aan de soms dierlijke vorm wanneer de hugr, dat is iemands actieve gedachten, uittreedt, bijvoorbeeld tijdens de slaap of tijdens in een trance toestand. In verschillende sagen en vertellingen wordt gewag gemaakt van een diertje dat uit de mond van een slapend persoon kruipt en de nacht inwandelt om avonturen te beleven. Ook kennen we wel de verhalen over heksen die in katten veranderen, hun pootje bezeren tijdens nachtelijke uitstapjes en de volgende morgen als mens ook weer een geblesseerd been hebben.

Onze geest is niet gebonden aan ons menselijk lichaam en kan in specifieke situaties uittreden en zich een dierlijke vorm aanmeten, shape shiften. Wanneer de hugr tot hamr wordt is de persoon in kwestie (of zijn relatieve zielsdelen) bepalend in welke diervorm dit zal zijn. Wellicht ligt dit al bij geboorte (lot) vast welk dier dit is, maar misschien is dit ook wel situatie afhankelijk.

Maar ook hier kun je dus geenszins stellen dat een specifiek dier iets uitstraalt naar jou, waar je kracht aan kunt ontlenen. Het is omgekeerd. Het is de complexe menselijke geest, en wel in sibbeverband, in haar verscheidene delen, die zich in geestelijke diervorm kan manifesten.
Bij een totem- of krachtdier gaat men uit van de uitstralende kracht van het dier naar de mens toe, maar in onze overleveringen is dit dus niet aan de orde.

Ik wil in dit verband nog één term onder de aandacht brengen, en wel 'hamingja'. De hamingja kan worden omschreven als een ‘meereizende’ geluks- en beschermgeest door tijd, ruimte en generaties heen, die bij de geboorte in het vlies rondom het kindje zit en tijdens zijn leven met hem meereist en tevens vormen van dieren kan aannemen wanneer hij zich aan anderen vertoont en, heel belangrijk, geluk laat uitstralen naar de mensen
om hem heen.
Deze meervoudige betekenis van de term hamingja maakt het enerzijds tot een lastig te doorgronden begrip, en anderzijds tot een tot de verbeelding sprekend zielsdeel dat in ons allen huist.

Wat we tot slot niet moeten vergeten is dat dieren ook in onze streek in en onze kosmische Indo-Germaanse religie en tradities van grote waarde zijn. Dieren hebben een belangrijke rol in de mythen en vormen met ons de bewoners van de werelden. Groot ontzag hebben we voor de heiligheid van dieren als paard, wolf, raad, ever, hert, hond, koe. Bijzondere wezens die tot onze psyche en onze geesten spreken, door hun mystiek en symboliek, waarmee ze zijn omgeven. Dat we dieren dromen en in droombeelden zien, die noch fylgia, noch hamr, noch totem zijn, is daarom helemaal niet zo verwonderlijk.

Afbeelding: 'Wolf Maiden' van Pantovola