Kwekkeboom

Door Jan en Lianne

Voor onze voorouders gold een hele reeks aan bomen als heilig. Over een aantal van hen hebben we al eerder wat geschreven, namelijk de hazelaar, de vlier en de linde. Maar er zijn er meer.
We hebben allemaal vast weleens gehoord van de aan Donar gewijde eik, of van de taxus en/of es die beiden wel voor de wereldboom doorgaan en die we in de mythen tegenkomen.
Een minder bekende, maar toch zeer heilige boom, die vanaf deze tijd overal erg opvalt door zijn rode bessen is de lijsterbes.
En wanneer een boom ons in het oog springt...tsja, dan vraagt dat om een nader onderzoekje... want Jan en ik willen altijd wel het fijne van onze inheemse bomen en hun symboliek weten! Wij doken dus nog wat dieper onze bibliotheek in.

Ook de lijsterbes komen we tegen in een van de mythen, waar hij in nauwe betrekking staat tot Thor/Donar. Zijn naam 'redding van Thor' dankt de lijsterbes aan dit verhaal. (Want ach, tegen de enorme waterstroom die een reuzendochter teweeg brengt door haar piesen in de rivier, is natuurlijk niemand opgewassen...)

Reeds in de bronstijd moet de lijsterbes bij de Proto-Germanen al van belangrijke magische waarde zijn geweest, zo bewijzen vondsten als die van Maglehøj ons. Uit een grafheuvel aldaar is een restant van een lijsterbes-twijg gevonden, dat daar tezamen met o.a. een paardenkies, botjes van een wezel en andere lichaamsdelen van dieren met zorg was begraven in een bronzen vat. De Vries zegt hierover dat deze 'ogenschijnlijk nutteloze' zaken niet anders dan als beschermingsamuletten geduid kunnen worden. Elk onderdeel van een dier kan gezien worden als een representerend deel voor de magische waarde van het hele dier en zo geldt dat ook voor het stuk lijsterbes dat symbool staat voor de hele boom. De lijsterbes was dus in de oudheid reeds een drager van specifieke krachten.

De Sturlungasaga vertelt van een zekere Geirmundr, die zich in de 9e eeuw op IJsland vestigde. Op zijn land stond een lijsterbes waar een merkwaardig licht bij werd gezien. Wanneer het vee van de man daar had gegraasd gooide hij steevast de melk die het vee die dag gaf weg. Op een dag wilde het dat zijn herder een tak van de boom af had getrokken en daarmee het vee van die specifieke plek had gedreven. De man kwam erachter en niet alleen werd toen ook de melk weggegooid, maar kreeg ook de herder een pak rammel en werdde stok verbrand. Belangrijk te vermelden is dat op de plek van deze lijsterbes later een kerk werd gebouwd.

Maar nog korter geleden, in de tijd van onze grootouders, was het nog een veel algemener bekend gegeven dat de lijsterbes een sterke onheilafwerende en ook vruchtbaarheidversterkende werking had.
Zo meer hierover.
De macht (of magische kracht/bijzonderheid) van de lijsterbes gold als nog groter wanneer hij als een parasiterende plant op een andere boom groeide.

Het meest opvallende kenmerk van de lijster, zijn zijn prachtige rode bessen natuurlijk die we al even noemden.
Rood is een heilige kleur geassocieerd met levenskracht, bloed en natuurlijk met Donar zelf. De levenskracht en potentie die vanuit de lijster komt, laat zich allereerst al door de bessen heen zien.
Bessen die ook nog eens langer aan de bomen blijven dan de bessen van andere bomen, zodat de lijster heel de winter als voedsel (voor dier en bij echte noodzaak ook voor mens) kon dienen.

Die levenskracht is extra interessant wanneer je gaat kijken naar de etymologie van de lijsterbes en zijn namen door den lande heen. We begonnen ons stukje al met 'kwekkeboom' (ja, van de kroketten idd), zoals de lijsterbes in het oosten van het land wel heet. Elders heet hij kwitsebeam of quickbeam.
Als we het eerste deel van deze naam bekijken komen we uit bij kwiek en kwik, wat natuurlijk 'levendig' betekent!
Niet voor niks dus dat er een lijstertak in de oogstwagen werd gestoken op het Friese platteland wanneer men de boekweitoogst binnenhaalde!

Wanneer je je levenskracht laat toenemen, heeft onheil minder vat op je.
Er zijn geen kiertjes en gaatjes waardoor het kans ziet naar binnen te kruipen. Dat doet een zogenaamde talisman; heil aantrekken, heel-heid ondersteunen.
Een amulet daarentegen beschermt, geeft een grens aan, ' tot hier en niet verder', het laat onheil actief afketsen.
Onze lijsterbes doet dus beiden!

Zo zien we dat:
- de lijsterbes laat zijn onheilafwerende werking zien tegen alle bovennatuurlijke machten; houdt bliksem weg, houdt demonen, heksen en de duivel uit de buurt, beschermt de schipper tegen storm.
- de lijsterbes heil aantrekt; plant hem naast je huis voor zegen, hij wordt gebruikt als levensroede om het vee mee te slaan in het voorjaar voor vruchtbaarheid. Er worden wichelroedes van zijn hout gemaakt en op het graf van een onschuldig ter dood gebracht persoon groeit een lijster om zijn onschuld te laten zien. Ook dromen over de lijsterbes is een goed voorteken.

Wij begrijpen het wel, Donar doet immers hetzelfde; met zijn macht houdt hij de boze reuzen op afstand en met zijn hamer brengt hij vruchtbaarheid... heel logisch dat 'zijn redding' ook bij mag dragen aan het onze.
In onze aanstaande voortuin komt voorzeker een kwekkeboom en voor nu hangen er een door de kinderen geregen bessen-ketting en groene takken aan onze voordeur.
Uiteraard volgen er binnenkort ook lijsterbes-amuletten voor om de hals, om helemaal zeker te zijn van onze heil en bescherming en omdat we hem gewoon mooi vinden, de lijsterbes en zijn takken.

Voor dit stuk lieten we ons inspireren en informeren uit de Altgermanische Religionengeschichte van Jan de Vries en aanvullende verwijzingen die hij daarin geeft. Wil je zelf het verhaal van 'Thors redding' lezen? Dat kan in de proza Edda van Snorri in het tweede gedeelte 'Skáldskaparmál', daar staat het geschreven.