:

Waar ten zuiden van Doorwerth de middeleeuwse Heerbaan de Holleweg kruist, staat een eeuwenoude linde. Al lang staat deze linde hier alleen. Ooit was dat anders, toen er op deze plek ook een kapel stond. Daarom heet de boom de Kapellenboom. Waar de linde staat en waar de kapel stond is het ook dat de stuwwal zijn hoogste punt bereikt. Vanuit de kapel en bij de linde moet men op momenten in de tijd waarin er minder bomen in de omgeving stonden die het zicht belemmeren een immens uitzicht gehad hebben. Het verhaal gaat echter dat de boom er al stond voordat de kapel gebouwd werd, maar zeker stond hij er nog niet toen de in de nabijheid gelegen grafheuvels werden opgeworpen. Het gebeurde vaker dat er kapelletjes werden geplaatst bij bomen die door het volk als heilig werden gezien. De Kapel moet gesticht zijn tussen 1419 en 1425. Als de boom er toen inderdaad al stond kan hij in ieder geval flink oud zijn en ouder zijn dan 600 jaar. Het kan ook zijn dat er op deze plek al een linde stond voordat de kapel gebouwd werd en dat er in latere tijd een nieuwe linde voor in de plaats geplant is op de zelfde plek. Dat zien we vaker bij oude lindes. Hoe dan ook, bij lindes kun je de ouderdom niet aflezen aan jaarringen. Oude lindes zijn meestal hol. Op 29 november jongstleden hebben wij onder de heilige kapelleboom, ‘sub tilia’, Swesaz opgericht. Lianne zei op facebook daarna het volgende:
​“De boom is oud, bejaard nu. Groot ontzag voel je voor zo'n oud levend wezen als je er zo dicht bij bent. De binnenkant van de boom was op verschillende plekken zichtbaar en voelde als een grootmoeder waar je graag tegenaan kruipt. Dus ja, ik deed mijn tas af en mijn jas uit en kroop er voorzichtig in. Ze was werkelijk prachtig van binnen, heel even maakte ik deel uit van een eeuwenoud leven. Daar bij de linde, we zullen de komende tijd absoluut nog meer over de linde gaan vertellen, spraken we belangrijke intenties uit. Met alle liefde willen we doorvertellen over onze oude wortels, verhalen, mythes, gebruiken en tradities. Opdat ze niet verloren gaan maar eeuwig leven hebben. We rollen samen het jaar uit, de donkere tijd door, maar als het weer lichter wordt zullen we voorzichtig de sluiers gaan lichten die nu nog voor onze gezamenlijke plannen hangen”.
En nu zij we in die tijd beland waarin het weer lichter wordt. Tijd om verder te vertellen over de linde nadat we ook al meer over Swezas uit de doeken hebben gedaan. De linde is een boom die je in ons deel van Europa in het centrum van vele dorpen en steden tegenkwam en komt. Het beste voorbeeld is misschien wel Tilburg dat zijn oorsprong vindt op 'De Heuvel', zoals nu nog het centrale plein in de stad heet. Op die heuvel stond sinds mensenheugenis een linde en de archeologie bewijst dat de plek ook daarvoor al heilig was. Er zijn urnen gevonden. Bij deze linde op de heuvel werd recht gesproken en ook stond er een galg. Tilburg is letterlijk rond een linde ontstaan. Het 'til' van Tilburg komt van 'tilia', linde in het Latijn. Actum Tilliburgis, de oudste vermelding van de naam Tilburg staat in een akte uit 709.
 
Rechts- en vergaderlindes
Afspraken maken onder een oude linde, wij deden het. Maar we waren daarmee zeker niet de eersten. In Tilburg gebeurde het dus vast al voor 709. Het volksgeloof zegt dat er onder een linde geen leugens verteld kunnen worden en daarom is het de perfecte plek om afspraken onder te maken. Onder heilige lindes werden in oude tijden volksvergaderingen gehouden en er werd dus recht gesproken zoals we al lazen: “judicum sub tilia“. Het is nog niet lang geleden dat religie en recht van elkaar werden gescheiden. En daarbij gold het direct uit de heidense voortijd voortkomende gewoonterecht in sommige gedeeltes van het land nog lang. Pas vanaf rond 1800 vond de scheiding plaats tussen recht en religie. Tot die tijd ook werd er nog steeds op veel plaatsen recht gesproken onder heilige lindes, zoals onze heidense voorouders het al deden.
Een prachtig oud nog wel levend exemplaar waaronder in oude tijden recht werd gesproken (die van Tilburg is in 1994 gesneuveld, wel zijn er jonge linden voor terug geplaatst) is de gerechtsboom van Nuenen. Deze boom is ook zeker de moeite om eens te gaan bekijken. De dikste en oudste linde van Europa staat in Heede, Oostfriesland. Hij is 1000 jaar oud en was ook rechtslinde. De oudste linde van Nederland, die van Samsbeek heeft ook de functie van rechtslinde gehad, daarnaast was hij ook galgeboom. Voor grensmarkering werd de lindeboom geplant als een zogenaamde grensboom. Een mooi voorbeeld van een grenslinde is de Huuskesboom van Libeek. Deze boom staat op de grens van het land van Daalhem en het land van Valkenburg. Deze linde wordt voor het eerst in 1481 genoemd maar was vast ook al lang daarvoor van belang. In 1481 maakten de schepen afspraken onder deze linde. Deze linde kunnen we daarom ook als rechtslinde beschouwen. Bomen als ‘grenspaal’ zijn betrouwbaar, want makkelijk verplaatsen kun je ze niet.
Rechts- of vergaderlindes vind je verder onder andere op de brink van Norg en op de voorbrink in Gieten. De Veemlinde aan de Horstlindelaan te Enschede was ook een rechtsboom en aan zijn takken zouden ook mensen gehangen zijn. Fraai is ook de Viermarkenlinde aan de Heensbeeklaan te Enschede. Deze rechtsboom staat op de grens van vier marken. Een grensboom is ook de Warkenseboom van Warnsveld, deze boom kan 1000 jaar oud zijn. Op een terp op de hoek van de Dubbeldamseweg en de Twintighoevenweg te Dordrecht markeren twee oude linde de plek waar eens het rechts- of dinghuis stond.
 
Boom van liefde, vruchtbaarheid en geluk
 
Oude bomen zoals de Kapellenboom zijn monumenten evenals kerken en kastelen, maar zelfs nog meer dan dat. Ze zijn levende erfenissen van onze voorouders. Het zijn zeer belangrijke elementen in ons cultuurlandschap. Solitaire lindes staan nooit zo maar ergens. Lindes staan altijd in een context en vaak is die religieus. De belangrijkste religie is die van de liefde. In de schaduw van de linde en in zijn bloesemgeur ontstond menig lied en gedicht. Onder zijn bladerdek werd menig liefdesverklaring gegeven en rond de linde werd gedanst (danslinde) en gefeest. De betekenis van de linde, zijn belang en aanzien bij het volk is groot en dat is altijd zo geweest. Oude linden kunnen we plaatsen naast heidense bergen, putten en stenen die nog her en der in ons landschap terug te vinden zijn als zichtbare overblijfselen uit een niet christelijk verleden. Kunnen bergen, putten en stenen werkelijk terug gaan tot de heidense tijd, bijna geen enkele boom is zo oud. Vaak is het echter zo dat de oude bomen van nu een ouder exemplaar op de zelfde plek hebben vervangen. De boom markeert dus vaak werkelijk de oude plek van samenkomst.
De linde zag men als de boom van vruchtbaarheid en liefde, als Freija’s boom en Holda’s boom. Holle linden zijn in het volksgeloof dan ook vaak de bomen waaruit de kinderen gedacht worden voort te komen, zoals dat bij de linde van Clattenburg in Vlaardingen het geval is of zoals bij de holle linde van Heerde en de Munnikenboom, een dikke holle boom in de tuin van het Karthuizerklooster te Utrecht, het geval was.
Binnen de Katholieke kerk was het vooral de linde waarbij het gebruik van 'Mariaboom' traditie werd. Zo vonden Mariaverschijningen volgens de verhalen voornamelijk plaats in lindebomen. Bij de Tilburgse linde zou de beeltenis van de Heilige Maagd zelfs zijn achtergebleven in de schors. Ook de oude etagelinde van Oisterwijk is een Marialinde, samenhangend met een oude lindeloofgang, het Marialaantje.
 
Lindenlooflaantjes of Marialaantjes
 
De linde gold zoals we al zeiden als een boom van Maria en daarvoor van de godinnen van de vruchtbaarheid en liefde Freya en Holda. Een typisch verschijnsel dat we vooral in het zuiden van ons land aantreffen en dat in verband gebracht kan worden met vruchtbaarheid en liefde zijn de zogenaamde lindelaantjes of Marialaantjes. Je treft ze vooral aan in Zeeland en Brabant. Vooral voor Zeeland dat toch een streng protestantse tijd achter de rug heeft, is het bijzonder dat dit fenomeen dat wellicht zijn oorsprong in de heidense tijd heeft maar zeker als Paaps gezien wordt de tand des tijds heeft doorstaan. Is het niet prachtig, met je lief onder gebladerte gewijd aan de godin van de liefde naar de gelofte steen te lopen om elkaar het jawoord te geven? In Zeeland vind je ze onder andere in Poortvliet, Scherpenisse, Sint Anna ter Muiden, Kloetinge en Oud-Sabbinge. In Brabant vind je er nog meer. Misschien wel het mooiste lindelaantje is die van Oisterwijk.
 
Linden bij kapelletjes
 
In Limburg en Brabant staan nog verschillende oude linden met daarnaast een boomkapelletje of kruisbeeld. Brabants belangrijkste zijn de oude Marialinde van Lierop en de duizendjarige linde van Oisterwijk. In Limburg vinden we ze onder andere in Kessel, Ullestraten, Posterholt en Lomm. Langs sommige trekken nog jaarlijks dorpsprocessies. Voor de reformatie moeten overal in het land kapel en linde bij elkaar gehoord hebben. Onze Kapellenboom is daarvan natuurlijk een voorbeeld. Maar ook de 450 jaar oude kloosterlinde van Ter Apel is er eentje.
De lindeboom werd nog lang beschouwd als een heilige onheil afwerende boom. Maar in het verleden werd de linde toch ook een donkere kant toegedicht en wordt hij met de draak in verband gebracht. Een vallend lindeblad maakt held Siegfried kwetsbaar in het Nibelungenlied. Linden, vooral holle, worden volgens het latere volksgeloof bewoond door heksen, feeën, wittewieven, spoken en slangen. Vaak is er sprake van dat de boom of de plek waar de boom staat in het verleden belangrijk of zelfs heilig was, maar in latere tijd, met de komst van een ander geloof (de reformatie is een belangrijk keerpunt) wordt het anders. De plek heeft de heiligheid en het mysterieuze deels bewaard, maar heeft ook een demoniseren ondergaan. 
 
Etagelinden en danslinden

Bij de oudste linden van het land gaat het vaak om etagelinden op centrale dorpspleinen zoals we ze al noemden in Oisterwijk en Nuenen en Hivarenbeek in Brabant of de linden op dorpsbrinken in Drenthe. De linden in Drenthe werden van ouds niet in etages gesnoeid zoals dat in Brabant gebeurt. Tegenwoordig gebeurt dat wel, zag ik op de brink in Borger toen ik daar was. Etagelinden zijn in drie etages gesnoeide linden die symbool staan voor hemel, aarde en onderwereld. Etagelindes waren ook de danslinden van het dorp. Ze kregen die naam omdat op de eerste etage een plankier werd bevestigd, voor muzikanten en voor de jeugd om op te dansen. De laatste bekende danslinde van Nederland stond tot het einde van de 19de eeuw in Swalmen.
 
Het persoonlijke leven van de linde

Een volkswijsheid over de leeftijd van linden zegt: 300 jaar groeien, 300 jaar staan, 300 jaar verstrijken. Onze kapelleboom is als dat klopt nu aan het verstrijken en daar lijkt het op. De boom ziet er vermoeid uit. Maar lindes zijn taai en bovendien hebben ze een zelf regenererend iets in zich. Dat is het fenomeen van de adventiefwortels. Dit zijn extra wortels die zich van boven naar beneden in holle lindestammen ontwikkelen en een nieuwe boomstam kunnen vormen door samen te groeien. Deze bijzonderheid kan de hoge leeftijd van oude lindebomen verklaren. De adventiefwortels konden we goed zien en zijn ook op de bijgevoegde foto’s te zien.
Van de ongeveer 50 ondersoorten van de linde die voorkomen in het noordelijk halfrond worden er bij ons  twee soorten als inheems beschouwd. Dat zijn de winter- of kleinbladige linde en de zomer- of grootbladige linde. Maar er bestaan ook kruisingen van beide soorten: Hollandse linde genaamd.
Lindes kennen een voor ons zichtbaar en een voor ons onzichtbaar leven. Een linde is niet alleen het centrum van een context, maar ook het centrum van zijn heel eigen ecosysteem. Ondergronds is hij verbonden met honderden andere organismen: paddenstoelen en schimmels. De boom onderhoud dit systeem. De boom geeft aan dit systeem en neemt van dit systeem. Hierdoor houdt hij zich gezond.

Gebruik van de linde

Hoe hoog de linde verder op waarde wordt geschat laat zich uitdrukken in de vele manieren waarop de linde wordt gebruikt immaterieel zowel als materieel. Tevens valt op hoe vaak de lindeboom voorkomt in de taal, toponiemen evenals in namen van straten en horecagelegenheden. Dit alles getuigt van het belang van de linde voor ons en onze voorouders. Uit rekeningen uit de middeleeuwen blijkt dat men toen al linden onderhield. Op de rekeningen is tot in detail het onderhoud beschreven. Het gaat dan vooral om de reeds genoemde etagelindes zoals die van Oirschot en Goirle, die al in 1337 en 1340 worden genoemd.
Vanaf half juni beginnen de lindebloesems hun geur af te geven, waardoor bijen en hommels worden aangetrokken welke dus relatief laat in het jaar worden getrakteerd. Het is echter niet alleen de bloesemhoning, maar ook de honingdauw die de bijen bij de linde komen halen. Vanwege honing behoren lindebomen al sinds mensenheugenis tot de meest waardevolle bomen voor het volk. In de middeleeuwen zat de lindeboom in de ban, dat wil zegen: ze mochten niet aangetast worden. In het Romeinse rijk was honing de enige zoetstof. Dit maakte lindeboom en honing zeer waardevol en verklaart daarom waarom lindebomen tijdens de hoogtijdagen van het Romeinse rijk door soldaten werden beschermd.
De geneeskunde schreef bijvoorbeeld bij melaatsheid of haaruitval bladeren, schors en het sap van de lindeboom voor. Lindenhout wordt vaak gebruikt als snijmateriaal, omdat het erg zacht is en niet splintert. Het werd en wordt zowel voor de productie van alledaagse als voor kunstvoorwerpen gebruikt. Houtskool van de linde is altijd populair geweest, het staat bekend als uitstekende houtskool. Bosbouwers zien de winterlinde graag in loofbossen waar ze als verplegende soort bijvoorbeeld onder eiken groeien en ervoor zorgen dat deze een lange, knoopvrije soort vormen die de houtkwaliteit en de waarde van het hout aanzienlijk verhoogt. Dit is bijvoorbeeld het geval in het Liesbos bij Breda. In de bossen bij Doorwerth, waar ook de Kapellenboom staat is de linde de hoofdboomsoort momenteel. Wel is de Kapellenboom het enige oude exemplaar in een voor de rest jong bos.

Bevestigingsmiddelen

Nauw verwant aan de juteplant, is de lindeboom een ​​bijna vergeten, maar zeer veel gebruikte en belangrijke vezelplant geweest voor onze voorouders. De Lindenbastvezels waren de belangrijkste grondstoffen voor de productie van verschillende bevestigingsmiddelen als draad, garen, koord, touw, onmisbaar bijvoorbeeld bij de woningbouw en voor netvissen. Voor de opslag en het transport van de het meest uiteenlopende werd lindenbast gebruikt. De lindebomen leveren de langste plantenvezels van alle inheemse vezelplanten. Tijdens opgravingen in Hallstatt werd een lindenbastzeil uit de bronstijd gevonden. Het touw doorstond een belasting van 850 kilogram, zijn materiaaleigenschappen kunnen zeker worden vergeleken met die van moderne touwen gemaakt van staal of plastic. In aanvulling op sterke touwen zetten onze voorouders in het Neolithicum een ​​gesponnen fijne draad van 0,7 mm diameter van Lindenbast. In de Vikingentijd werden de touwen, touw en uiteinden - de sterke touwen en zelfs de zeilen, die eerder in het zeilschip nodig waren, gemaakt van de bastvezels (ook wel vlas genoemd) van lindebomen. In 1867 waren de touwen, zelfs de zeilen van lindenbast op Russische rivier- en kanaalschepen. De plantenvezels, het lindenbast-vlas werd verkregen uit de bastlaag onder de buitenste schors en verwerkt zoals de plantenvezels van de vlasplant.

Op zoek naar nog meer linden

Wij van Swesaz zijn dol op de linde. We willen graag alle in dit artikel genoemde lindebomen maar ook nog veel meer niet genoemde lindebomen op gaan zoeken. Ben je ook geboeid door de linde en ook waar wij ons nog meer mee bezighouden bij Swesaz? Misschien kun je dan een keer mee gaan op één van onze ontdekkingstochten. Houd onze site of fb-pagina in de gaten.