Winter-nachten en Samhain?

Afgelopen weekend was het zo ver, de klok ging een uurtje terug…en we merken het gelijk. De dagen zijn korter en donkerder. Niet alleen het opgelegde thuisblijven laat ons huis en haard opzoeken, maar zeker ook het verschuiven van het dagschema en de buitentemperatuur die nu voorzichtig om winterjassen vraagt.

Mooi, die scheidslijn… want komende zaterdag is de maan vol ten teken dat we het winterseizoen inrollen.

Overal, zowel hier op fb als in de winkels (zeker in de winkels die toch een reden moeten hebben leuke dingetjes te verkopen) duikt Halloween op. Voor veel mensen is dit Halloween (all hallows eve/Allerheiligen) verbonden met het Keltische Samhain, wat in onze contreien verder niet bekend is. Maar.. als we 'gebruiken en tradities' ontrafelen en vergelijken met hoe die er enerzijds bij ons als anderzijds bijvoorbeeld bij onze buren de Kelten uitzien, wat worden we dan wijzer over deze periode van het jaar?

Winternachten
'Schoenmaker, blijf bij je leest… Heiden, blijf bij je eigen grondgebied', hoor ik je al zeggen. Nou prima, doe ik! (om mee te beginnen)
Als we de verschillende bronnen naast elkaar leggen komen we tot de conclusie dat de Germanen van oudsher 3 grote offermomenten hadden in de publieke cultus.
Aan het begin van de winter, in het midden van de winter, en aan het begin van de zomer (eind oktober – midwintertijd – midzomer). Deze grote (religieuze) bijeenkomsten hadden allen op hun eigen wijze te maken met een diepere laag die te verbinden is aan vruchtbaarheid en zekerstellen van gewas en gezin. De eerste is voor een goed jaar, de tweede is voor een voorspoedige groei, het derde is een zegeoffer.
Wanneer alle oogsten binnen zijn en de periode van de slacht aanbreekt, maar ook de dagen waarop de donkerte intreedt is toch wel een erg belangrijk moment om offers te brengen aan hen die een veilige overtocht naar de lichte kant van het jaar kunnen begeleiden. De bronnen vertellen ons duidelijk dat dit geen periode is waarin de doden terugkeerden, maar juist de periode dat er in onze contreien 'vrouwelijke bescherm- en raadsgeesten' (waar onze Witte Wieven in het latere volksgeloof nog trekjes van hebben) de aandacht kregen met offers. Bij de Noord Germanen kennen we deze handelingen als de 'disablots' (offer voor de disen). Zij werden met een offer gunstig gestemd om de gemeenschap het donker door te loodsen.
Winternachten wil dus niets anders zeggen dan dat de winter wordt begroet en de 'juiste' helpers worden gevraagd hierin te ondersteunen.
De ons verwante Angelsaksen noemden het begin van de winter ‘Winterfilleth’, een naam die bestaat uit ‘Winter’ en ‘Filleth’, wat volle maan betekent. De winter begon volgens de Angelsaksen op de volle maan van oktober. Dit jaar is dat precies op 31 oktober!

Dodentijd
Rond het volgende belangrijke offerfeest, in de periode van de 12 rauwe nachten in de midwintertijd, vinden we in de Germaanse traditie het zwaartepunt van de vooroudercultus, er is geen reden om aan te nemen dat dit in de Keltische traditie anders was. Dit is de periode waarin de voorouders en overledenen langskwamen/langskomen voor een maaltijd en om een zegen te brengen van hernieuwde vruchtbaarheid die zij vanuit de onderwereld meenamen/meenemen. Dit is ook de periode waarin zogezegd de poorten naar de andere wereld, die van de gestorven voorouders, 'open' staan.

Samhain en kerkelijke verschuivingen
Samhain dan, voor veel mensen een belangrijke dag die men in verband brengt met voorouderverering. Etymologisch gezien betekent dit woord echter niet meer of minder dan 'het eind van de zomer', dat je net als ons 'Winternachten' als een begroeting van het winterseizoen zou moeten zien. Het is dan ook alles aannemelijk dat de originele handelingen van de Kelten rondom deze datum niet afweken van die van ons, de Germaanse buren.

Er is namelijk wat anders aan de hand waardoor de tegenwoordige Samhain-vierders de voorouders nu menen te moeten eren. En dat heeft alles te maken met de… kerk. Jawel. Op zeker moment in de tijd, wanneer de macht en de ferme hand van de kerk sterker en sterker werd zijn ze met heidense en andere voorchristelijke tradities aan de haal gegaan. Zoals we weten, om de kerkelijke feesten meer op te laten vallen, of om voorchristelijke festiviteiten te 'overschrijven' met kerkelijke.
Dit is dan ook precies het geval met de vooroudercultus, het zwaartepunt dat we net noemden is duidelijk verlegd! Feesten zijn op andere plekken in het jaar terechtgekomen om eigenlijk bij te dragen aan het doel van de kerk en het christelijk denken. En zo is de voorouderverering in Keltische regio's naar Samhain verschoven en zou je kunnen stellen dat in zekere zin dit bij ons is gebeurd naar de gebeurtenissen rond St. Maarten en Sinterklaas.

Is dat dan erg?
Zou je je kunnen afvragen…
Wij van Swesaz, denken van wel! En wel om de reden dat niet voor niets het zwaartepunt waar we eerder naar refereerden vroeger in de Midwintertijd lag. Gebruiken gaan van oudsher hand in hand met de kleur, de eigenschappen en kwaliteiten van het seizoen waarin ze oorspronkelijk plaatsvonden. De tijd van het jaar en de daarbij behorende weersomstandigheden alleen al zorgen voor die 'open poort' en daarom moeten de handelingen hierop afgestemd zijn. Mythische tijd vloeit dan samen met de kalendertijd.
Om tot de kern te komen is het vaak echt dieper en dieper graven en overwoekerde paden blootleggen om te zien welk oude pad eronder ligt. Dat vraagt soms om aannames te laten gaan en tegen de stroom in te zwemmen… wat het oplevert is echter zo ontzettend waardevol!

Door op deze manier theoretisch onder te doen, kunnen we onze praktijken verder laten aansluiten op dat wat ooit was, en we graag willen herstellen en behouden. Komende zaterdag doen wij dus niet aan Halloween, noch aan Samhain. Wij vieren Winternachten en brengen offers aan de vrouwelijke schutsgeesten die we aanduiden met de lokale naam 'Holden'. Precies wat bij ons past…

Verder lezen?
Dit zijn stevige bronnen:

Over de Keltische dodenverering in specifiek de 12 dagen in de midwintertijd en de oorspronkelijke tijdstippen van hun andere belangrijkste vieringen:
- C. Ginzburg, Extasen, een ontcijfering van de heksensabbat, 1993
- J. Loth, ' Les douze jours supplementaires ('gourdeziou') des Bretons et les douze Jours des Germains et des Indous', Revue Celtique 24, 1903
- S. de Ricci, 'Un passage remarquable du calendrier de Coligny', Revue Celtique 24, 1903.
-J. Loth, 'L' annee celtique d' apres textes irlandais', Revue Celtique 25, 1904.

Over de Germaanse dodenverering in specifiek de 12 dagen in de midwintertijd en de oorspronkelijke tijdstippen van hun andere belangrijkste vieringen:
- F.E.Farwerck, Noordeuropese Mysterien en hun sporen tot heden, 1978
- Jan de Vries, Altgermansiche Religionsgeschichte, 1958

Over de het latere volksleven in Nederland en de feesten door het jaar heen:
D.J. Van der Ven, Ons Eigen volk in het feestelijk jaar, 1950